De dood: zo ongrijpbaar, maar zo onafwendbaar. Het is moeilijk voor te stellen hoe het is om te sterven als je het nog nooit hebt gedaan. Wie het proces heeft doorgemaakt kan het niet navertellen. Wel filosoferen we vaak over de mooiste manieren – of in ieder geval de minst vervelende manieren- om het leven te verlaten. In onze slaap, omringd door dierbaren en het liefst zonder lange lijdensweg. Maar we kunnen filosoferen wat we willen, hoe we uiteindelijk heengaan hebben we niet in de hand: het blijft in het ongewisse tot het moment is aangebroken. Wat er met ons lichaam gebeurt ná het overlijden, dat weten we wel. Slechts een paar minuten nadat je je laatste adem uitblaast, treedt het lichaam in ontbinding. En dat is niet het meest aanlokkelijke onderdeel van de dood om over te filosoferen.
Taboe doorbreken
Er zijn verschillende pogingen gedaan om het taboe op dit plastische aspect van de dood te doorbreken. Zoals de Real Human Bodies tentoonstelling, waarin echte menselijke lichamen werden tentoongesteld – niet geschikt voor mensen met een zwakke maag. En bijvoorbeeld de fotoserie About Dying in een mortuarium, van de Deense fotografe Cathrine Ertmann. Zij legde op beeld de verschillende facetten van de dood vast: van de autopsie tot de crematie. Hoewel de dood onlosmakelijk verbonden is met het leven, staat het er tegelijkertijd zo ver vanaf. We denken er liever niet over na hoe ons lichaam langzamerhand uiteenvalt. Instinctief deinzen we terug voor alles wat dood is. En die reflex van terugschrikken voor de dood is eigenlijk heel logisch en natuurlijk, omdat dode lichamen, of ze nou van een mens zijn of een dier, omringd kunnen zijn met bacteriën en ziekteverwekkers.
Dood lichaam met een verhaal
Toch kan een dood lichaam ons ook van alles vertellen. Hoe meer kennis er bestaat over de verschillende stadia van ontbinding, hoe meer er gezegd kan worden over de doodsoorzaak en over het precieze tijdstip van overlijden. Bij forensisch onderzoek kan dat bijvoorbeeld heel goed van pas komen.
Lichaam na overlijden
Binnen enkele minuten na het tijdstip van overlijden begint het lichaam te veranderen. Dit is niet altijd gelijk zichtbaar: soms kan iemand die net is overleden eruitzien alsof-ie zo weer de ogen kan openen. In dit artikel bespreken we wat er gebeurt met een lichaam na overlijden.
Abiotische fenomenen en transformatieve fenomenen
Forensische wetenschappers kunnen aan een levenloos lichaam vaak van alles concluderen over de doodsoorzaak. Het tijdstip van overlijden en zelfs over de identiteit van de overledene. Om deze dingen nauwkeurig vast te kunnen stellen, maken forensische onderzoekers onderscheid tussen abiotische fenomenen en transformatieve fenomenen. Dat klinkt ingewikkeld, maar abiotisch betekent simpelweg ‘niet-levend.’ Je hebt vast weleens in een detective gezien hoe de rechercheur checkt of iemand nog leeft: met een vinger in de hals voelen of er nog een hartslag is. Abiotische fenomenen zijn dus de tekenen waaraan je ziet dat iemand dood is, bijvoorbeeld door de afwezigheid van een hartslag, terwijl het lichaam er verder nog heel herkenbaar uitziet.
Afhankelijk van de omstandigheden
Na deze abiotische fenomenen komen de transformatieve fenomenen. Afhankelijk van de omstandigheden kunnen deze transformaties ofwel ‘destructief’ zijn, ofwel ‘conserverend.’ In het geval van destructie gaat het lichaam over tot putrefactie ofwel ontbinding. In het geval van conservering blijft het lichaam bewaard, door bijvoorbeeld mummificatie (verdroging) of maceratie (verweking). Verderop gaan we hier uitgebreider op in.
Verschillende stadia (in het geval van putrefactie/ ontbinding)
Het proces dat na de dood het vaakst voorkomt is putrefactie: ook wel verrotting, verval of ontbinding. De ontbinding van een lichaam na overlijden is een complex proces. De manier waarop dit proces verloopt is afhankelijk van allerlei factoren, zoals omgevingstemperatuur, lichaamsgrootte, leeftijd, sekse, gezondheid op het moment van overlijden, doodsoorzaak en medicijngebruik en meer. In het geval van putrefactie maakt het lichaam vijf verschillende stadia door (Burton, 2023). Deze stadia kunnen overlappen. Hieronder nemen we je mee door de verschillende stadia.
Het ‘verse stadium’ / the fresh stage.
Het eerste stadium begint vlak na het tijdstip van overlijden. Tijdens dit ‘verse stadium’ is het lichaam nog relatief toonbaar. Dit duurt tussen de 0 en 3 dagen.
Wat is er te zien aan het lichaam? Het hart pompt geen bloed meer door het lichaam. Dat zorgt voor verbleking van de huid. Dit heet pallor mortis en wordt meestal zichtbaar in de eerste 30 minuten na de dood. Deze bleekheid gaat gepaard met algor mortis: het afkoelen van het lichaam. Ook treedt er – vaak al na 30 minuten- livor mortis op: lijkvlekken. Omdat de longen niet meer werken, absorbeert het bloed geen zuurstof meer, waardoor de kleur ervan verandert. Op de delen van het lichaam die het laagst liggen, vaak de rug en achterkant van de benen, verschijnen blauwpaarse vlekken. Na 2 tot 8 uur begint het lichaam stijf te worden: rigor mortis. Na 36 uur is deze stijfheid meestal weer volledig verdwenen.
Autolyse
Ondertussen is in het lichaam een proces op gang gekomen waarbij de cellen van het lichaam zichzelf verteren: ‘autolyse.’ Doordat het bloed niet meer circuleert krijgen de cellen geen zuurstof meer, neemt de hoeveelheid koolstofdioxide in het bloed toe, verlaagt de pH-waarde (dus een hogere zuurtegraad) en kunnen de cellen hun afvalstoffen niet meer kwijt. Ondertussen beginnen de enzymen die al aanwezig waren de cel van binnen uit op te lossen. Kortom: de cellen vernietigen zichzelf. Meestal begint dit proces het eerst in organen zoals de lever, omdat die relatief veel enzymen bevat. Autolyse brengt het ontbindingsproces op gang, maar wordt pas zichtbaar na een paar dagen.
The bloat stage / het opblazen van het lichaam
Als de autolyse op gang is gekomen kan de putrefactie echt beginnen. Putrefactie is de afbraak van het zachte weefsel in het lichaam door de activiteit van micro-organismen (bacteriën, schimmels en eencellige protozoa). Het eerste teken van deze fase is dat de huid groenachtig zwart wordt, doordat hemoglobine in het bloed wordt omgezet in sulfhemoglobine. Ook kan tijdens deze fase het buitenste gedeelte van de huid loslaten. Deze laag bestaat uit niet-levende cellen en laat gemakkelijk los van het bindweefsel daaronder. Daarnaast raakt het haar los van de scalp.
Tussen 2 en 6 dagen
Tussen 2 en 6 dagen na de dood beginnen de bacteriën en microben die al in het lichaam aanwezig waren te groeien. Bij dit proces komen allerlei gassen vrij. Onder andere methaan, waterstofsulfide en ammonia. Door het ontstaan van deze gassen blaast het lichaam op. De darmen en het gezicht zwellen op, maar andere delen van het lichaam kunnen ook opzwellen. Er komt hierbij doorgaans een hevige, onaangename geur vrij. Dit verschijnsel is te wijten aan zogenaamde anaerobe bacteriën: bacteriën die zonder zuurstof leven.
In dit stadium zie je ook dat insecten op het lichaam afkomen. Maden zijn goed vertegenwoordigd, zowel aan de buitenkant van het lichaam als binnen. Maar ook vliegen en andere insecten worden aangetrokken door het lijk. De aanwezigheid van microben en insecten zorgt voor een stijging in de temperatuur van het lichaam en bevordert het ontbindingsproces.
Actieve stadium van verval/ the active stage of decay
Tussen 6 en 11 dagen na het overlijden zie je dat het lichaam actief ontbindt. De spieren breken af. De druk door de vrijkomende gassen wordt steeds groter, waardoor het lijk vloeistoffen begint af te scheiden. Die vloeistoffen komen met name uit de lichaamsopeningen, zoals de mond en neus. Dit lijkvocht is rood, bruin of zwart van kleur en brengt een weerzinwekkende geur met zich mee. De scheikundige verbindingen die deze lucht veroorzaken zijn bijvoorbeeld cadaverine, putrescine, maar ook meerdere zwavelverbindingen. Deze worden geproduceerd door microben die zich voeden met weefsel van het lichaam.
De zwelling neemt uiteindelijk ook weer af omdat de gassen het lichaam verlaten.
Geavanceerde stadium van verval/ advanced stage of decay
Tussen 10 en 25 dagen na het moment van sterven, begint het lichaam uit te drogen. Aan het eind van deze fase is er vrijwel geen zacht weefsel meer over, maar alleen nog haar, botten en kraakbeen. De hevige geur neemt af.
Droge stadium/ Dry stage
In deze laatste fase van ontbinding, dat vanaf ongeveer 25 dagen na de dood begint, vergaat ook het kraakbeen. De botten verbleken. Verdere afbraak van de botten is afhankelijk van de omgeving. Als de bodem relatief zuur is, gaat het sneller, net zoals wanneer dieren met de botten aan de haal gaan.
Andere manieren waarop het lichaam kan veranderen na overlijden
De bovenstaande stadia vallen dus grofweg onder putrefactie (ontbinding), maar er zijn ook andere processen die een lichaam na overlijden kunnen veranderen. In sommige situaties kunnen lichamen zo zelfs jaren, eeuwen en zelfs milennia bewaard blijven.
Mummificatie
Bij mummificatie denk je al gauw aan Egyptische mummies, maar mummificatie kan ook onder natuurlijke omstandigheden optreden. Mummificatie betekent uitdroging van het lichaam. Niet alleen het skelet blijft bij mummificatie bewaard, maar ook de zachtere delen van het lichaam, zoals de huid, blijven bestaan. Dat wil niet zeggen dat mummies er nog precies zo uitzien als op het moment dat ze stierven. Meestal zijn ze verwrongen en half vergaan, al zijn er uitzonderlijke gevallen waar je de trekken van het gezicht nog goed kunt herkennen, zoals de Man van Tollund, een veenlijk uit Denemarken.
Veenlijken zijn een vorm van mummificatie: een combinatie van weinig zuurstof en relatief zuur water zorgt ervoor dat lichamen goed bewaard kunnen blijven.
Ook op droge en winderige plekken kan de kans op mummificatie vergroten. Een menselijk lichaam vergaat sneller bij een warm en vochtig klimaat, want veel bacteriën hebben een vochtigheidsgraad van 60% nodig om voort te bestaan.
Adipocirevorming
Onder bepaalde omstandigheden kan er een proces optreden waarbij zich een wax-achtige wit- of grijskleurige substantie vormt, ook wel lijkenwas. Dit gebeurt bijvoorbeeld als een lijk in het water terecht komt (zoals wanneer iemand verdrinkt). De substantie ontstaat uit het vetweefsel van het lichaam door bepaalde bacteriën die het vet om kunnen zetten in een zeepachtige stof. De vorming van deze stof vindt relatief vaker plaats bij kinderen, vrouwen en mensen met overgewicht, omdat er bij deze groepen in verhouding een hoger percentage vet aanwezig is. Vaak begint adipocirevorming één tot twee maanden na het overlijden. Het lichaam heeft dan vaak al een deel van het ‘normale’ ontbindingsproces doorgemaakt. In het geval van adipocirevorming, wordt de putrefactie gepauzeerd.Dit verklaart ook waarom het lichaam van een verdrinkingsslachtoffer zelfs na een paar weken nog redelijk in tact kan zijn.
Factoren die het ontbindingsproces beïnvloeden
Het ontbindingsproces is, zoals het bovenstaande al laat zien, een ingewikkelde aangelegenheid. Allerlei omstandigheden beïnvloeden het verloop en bepalen hoe snel het proces gaat. Die omstandigheden kunnen het ontbindingsproces bespoedigen, of juist vertragen of verhinderen. Zowel de kenmerken van het lichaam zelf (intrinsieke factoren) als de omgevingsfactoren (extrinsieke factoren) hebben hun uitwerking.
Als je kijkt naar de intrinsieke factoren, dus naar de kenmerken van het lichaam, blijkt dat putrefactie bijvoorbeeld sneller gaat bij mensen met overgewicht. Deze groep heeft meer vocht in het weefsel, wat gunstig is voor de groei en verspreiding van bacteriën. Bij pasgeborenen gaat het juist langzamer: Of als je kijkt naar de toestand van het lichaam voor het overlijden: bij iemand met verwondingen gaat putrefactie sneller omdat de verwondingen bacteriën lokken.
Omgevingstemperatuur
Kijk je naar extrinsieke factoren, dan is de omgevingstemperatuur het belangrijkste aspect. In een warme ruimte komt putrefactie eerder op gang en is het verloop korter. Temperaturen tussen 25 en 35 graden zijn optimaal voor de groei van bacteriën en zorgen dus voor ‘gunstige’ omstandigheden voor putrefactie. Daarnaast zijn ventilatie en luchtvochtigheid twee belangrijke factoren: is er veel wind en is het droog, dan treedt er eerder mummificatie op. Ligt een overledene juist in een natte, ongeventileerde ruimte, dan kan dat leiden tot adipocirevorming.
Ook dieren kunnen het ontbindingsproces beïnvloeden: met name insecten, maar ook ratten, vogels, honden (en zo verder) kunnen het proces aandrijven.
Zelfs de kleding die iemand draagt kan verschil maken: kleren kunnen het koelen van het lichaam verhinderen en zo de putrefactie bevorderen.
Als een sterfgeval wordt verwacht of tijdig ontdekt wordt, wordt het ontbindingsproces afgeremd door het lichaam te koelen. In sommige gevallen, zoals wanneer een lichaam vervoerd moet worden vanuit het buitenland, wordt thanatopraxie toegepast. Het bloed uit de aderen wordt vervangen door conserverende middelen, zodat het lichaam niet sterk gaat ruiken en toonbaar blijft tot de uitvaart.
Lichaam na overlijden in je eigen omgeving
Misschien denk je nu: interessant, maar toch een beetje een ver-van-mijn-bedshow. En gelukkig worden de meeste mensen inderdaad niet dagelijks met het ontbindingsproces geconfronteerd. Het is iets wat je meestal niet ziet, want op het moment dat iemand in je omgeving overlijdt wordt diegene dikwijls na een paar dagen begraven of gecremeerd.
Toch komt het regelmatig voor dat mensen pas een tijdje na hun dood gevonden worden. Een paar dagen of zelfs weken of maanden. Soms worden ze gevonden door dierbaren, die al even niets vernomen hebben; soms tippen buren de politie, omdat ze een penetrante lucht ruiken. Het ontbindingsproces heeft in zulke gevallen immers al alle kansen gehad om op gang te komen. En alle luchtjes en vloeistoffen hebben ruim baan gehad om in de muren, grond en meubels te trekken.
In veel van die situaties is er sprake van gangbare ontbinding: putrefactie. Maar ook adipocirevorming (verzeping) komt voor, zelfs als mensen in hun eigen woning komen te overlijden, bijvoorbeeld in woningen met vochtproblemen.
In beide gevallen is het raadzaam om een professioneel schoonmaakbedrijf in te schakelen en weg te blijven totdat de woning is gereinigd en weer veilig is om te betreden.
Woning met lichaam in ontbinding (putrefactie)
Als er sprake is van ontbinding ofwel putrefactie kunnen de lichaamsvloeistoffen (lijkvocht en bloed) in de vloer en meubels zijn getrokken. Een zeer onaangename geur verspreidt zich al snel in de ruimte. In en om het lichaam is vaak ongedierte aanwezig (insecten, maar ook andere aaseters) en ook bacteriën en ziekteverwekkers kunnen in de ruimte aanwezig zijn. Een dergelijke ruimte schoonmaken vergt specialistische kennis en een hoop ervaring. Met de gewone huis-tuin-en-keukenmiddelen zijn de doordringende geuren onmogelijk weg te krijgen en ook het wegkrijgen van de vlekken veroorzaakt door lichaamsvloeistoffen is onbegonnen werk. Een vakkundig schoonmaakteam heeft de kennis en de uitrusting om de lijkgeur te verwijderen en om de ruimte te ontdoen van lijkvocht.
Maar naast het schoonmaakwerk, kan het betreden van zo’n ruimte aanzienlijke risico’s met zich meebrengen. Ook daarom is het raadzaam om een professioneel schoonmaakbedrijf in te huren.
Woning met adipocirevorming
Het is wat zeldzamer, maar het kan ook voorkomen dat er in een woning een lichaam wordt gevonden waarbij sprake is van adipocirevorming (verzeping van een lichaam). In een zeer vochtige woning, waar wellicht sprake is van een lekkage. Of bijvoorbeeld als iemand in bad is overleden. De wax-achtige substantie is zepig en ruikt erg onaangenaam. Ook dit is zeer lastig schoon te maken, dus ook hierbij is het van belang om een professioneel schoonmaakteam in te schakelen.
Van Forensisch onderzoek naar schoonmaak na overlijden
Na het lezen van deze blog weet je hopelijk iets meer over wat er gebeurt met een lichaam na overlijden en waarom het belangrijk is dat we hier kennis over hebben. Want hoewel het onplezierig is om over na te denken, voor strafrechtelijke onderzoeken is het cruciaal om te weten hoe een lichaam verandert na de dood en welke factoren daarin meespelen. Misschien weet je nu iets meer over het werk van de forensisch onderzoeker en wat hij zoal tegenkomt.
Maar waar forensische onderzoekers vaak een rol spelen in series en films, zie je niet wat er gebeurt nadat de plaats delict is onderzocht. Dan volgt namelijk nog het schoonmaken van de plek. Bij Margron Schoonmaak hebben wij ervaring in schoonmaak na overlijden in de meest ruime zin van het woord: in woningen, bedrijven, en ook op plaatsen waar een delict heeft plaatsgevonden.
